James Tissot schilderde de Nouveau Riche

Jacques Joseph Tissot (1836-1902, Fr) werd geboren in het Franse Nantes maar werd bekend als James Tissot omdat een belangrijk deel van zijn loopbaan zich in Groot-Brittannië afspeelde. Daar maakte hij furore en verdiende hij veel geld met het portretteren van de Nouveau Riche van die tijd.

‘Tissot, dat complexe wezen, een melange van mysticisme en aanstellerij, een moeilijkdoener in weerwil van een intelligente kop en de ogen van een gekookte vis, hartstochtelijk, met elke twee of drie jaar een nieuw appassionnement waarmee hij een nieuw contract met het leven sluit,’ aldus kritische tijdgenoten over de mooi-schilder, die een voorkeur had voor vrouwen die prachtig gekleed waren. Volgens critici waren het verkeerde jurken namelijk die van de Nouveau Riche. Volgens anderen was Tissot in onze tijd vermoedlijk mode-fotograaf geworden.

Tissot schaamde zich een beetje voor de schilderijen waarop de mooi geklede vrouwen te zien zijn. Terug in Frankrijk viel hij terug op een zweverige variant van het katholicisme en ging hij bijbelse voorstellingen maken. Het negentiende eeuwse publiek was erg onder de indruk.

De mooiste van Tissots schilderijen hebben een kwaliteit die het oog gevangen houdt, waardoor je blijft turen naar zo’n verschijning, gehuld in fabelachtige geschilderde stoffen, zwart kant, zijde, bont en wol.

(..) Bij Tissot bevond zijn beste, meest indringende werk zich daar waar noch hijzelf noch de kritiek het zocht: in de aankleding, de ambiance, de gevoelige weergave van kleinigheden.

(..) Tissots grote kracht lag in de transparante glans, de koele glasheldere precisie die boombladeren of voorwerpen op een tafel kunnen hebben, in een bepaald licht. Ik ken geen schilder die daar beter in was.

fragmenten uit: het feest achter de gordijnen – Mariëtte Haveman, Kunst en Schrijven Lochem, 2011

De eenzame lezeres ontsnapt slechts kort

Vooraf: In de 20-ste eeuw werd het boek een massaproduct. Veel boeken te koop tegen een lage prijs. Het had de gouden eeuw van het boek kunnen worden. Maar het boek kreeg concurrentie: van krant, tijdschrift, radio, tv, film, computer en internet. Dat geldt met name voor mannen. Vrouwen lezen meer en anders. In boeken worden antwoorden gezocht voor levensvragen. De passie van het lezen is veranderd in korte momenten van ontsnapping.

Edward Hopper, Hotelkamer, 1931

De lezende vrouwen van Hopper (1882-1967, USA) zijn niet gevaarlijk, maar bedreigd – niet zozeer door een ongebreidelde fantasie, als wel door depressie, de moderne volksziekte. Op een zeven jaar later geschilderd doek is een vrouw te zien in een trein. Ook zij leest – een brochure op groot formaat, waarschijnlijk een of andere reklamefolder. Als we deze beelden moeten geloven, lijden lezers en lezeressen aan een ongeneeslijke melancholie – alsof de vrolijke chaos waarin de leeskoorts de ooit zo geordende wereld van het lezen heeft gestort, uiteindelijk ertoe geleid heeft dat deze wereld zo onverschillig is geworden als de gezichten van Hoppers lezende vrouwen, met in begrip van hun drukwerk dat ze zonder belangstelling bekijken.

Marilyn leest Ulysus, Eve Arnold, 1952

De vraag ‘heeft ze het gelezen of heeft ze het niet gelezen?’ kon hier moeilijk achterwege blijven. Heeft Marilyn Monroe, de blonde seksicoon van de 20-ste eeuw, Ulysses van James Joyce, het cultuuricoon van de 20-ste eeuw, gelezen of niet? Zoals uit andere foto’s van dezelfde fotosessie blijkt, leest Marilyn hier wel degelijk in het boek, dat velen als de grootste schepping van de moderne roman beschouwen.

Literatuurprofessor Richard Brown wilde het weten. Hij schreef dertig jaar na de fotosessie naar de fotografe in de hoop dat zij hem zou kunnen helpen. Eve Arnold (1912-2012, USA) antwoordde meteen dat toen ze Marilyn ontmoette, deze net in Ulysses aan het lezen was. Marilyn zou gezegd hebben dat ze erg veel hield van de toon van het werk. Ze las de tekst hardop om hem beter te kunnen verstaan, maar vond hem toch moeilijk. Toen ze dan zoals afgesproken aan de fotosessie zouden beginnen, las Marilyn verder in het boek terwijl Eve Arnold haar camera laadde. En zo heeft ze haar gefotografeerd.

uit: vrouwen die lezen zijn gevaarlijk – Stefan Bollmann, AUP, 2015; vertaling Hilde Pauwels

Frank Duveneck zocht en vond zijn eigen stijl

De Amerikaanse kunstschilder Frank Duveneck ((1848-1919) begon met landschappen en vond zijn stijl uiteindelijk in portretten, sober in kleur, maar vol zeggingskracht.

Duveneck was zoon van Duitse immigranten en verloor zijn vader op jonge leeftijd. Moeder hertrouwde met Duveneck en verhuisde naar Cincinnati. Daar kwam hij op zijn vijftiende in contact met kerkdecorateur Johann Schmitt, die schilderde in de stijl van de Nazarenes. In 1870 besloot de jonge Duveneck te vertrekken naar München om daar naar de Akademie voor de Kunsten te gaan.  Zijn stijl werd realistisch in donkere tinten. Zijn voorbeelden waren toen: Velázquez en Frans Hals. Belangrijkste invloed in Duitsland was Wilhelm Leibl. Duveneck leerde de ‘alla prima’-techniek kennen en toepassen. Verf meteen op het doek zonder schetsen vooraf. Het donkere palet dat verwijst naar de oude meesters werd zijn belangrijkste schilderkeuze. Zijn mede-studenten en volgers in stijl, zowel in Europa en Amerika beïnvloedden de verdere ontwikkeling van zijn stijl. Zijn stijl werd wat lichter van toets en de onderwerpkeuze breder.

De Amerikaan bleef pendelen tussen Europa en de VS tot hij in 1889 besloot zich definitief te vestigen in Cincinnati. Daar werd hij een belangrijk en invloedrijk docent. Op latere leeftijd schilderde Duveneck vooral portretten en daar lag zijn kracht.

Jean Léon Gérôme: rijk in de verbeelding

Jean-Léon Gérôme (1824-1904, Frans) was een Franse schilder en beeldhouwer. Hij weigerde mee te gaan in het door Monet en Manet begonnen Impressionisme en trachtte vast te houden aan de traditie van het Franse Neoclassicisme. Veel van zijn werk ademt een historische, oriëntalistische sfeer.

Jean-Léon Gérôme wordt verweten een kunstenaar te zijn zonder herkenbaar handschrift waarin zijn artistieke persoonlijkheid afleesbaar is. Gërôme was in technische zin een beter schilder dan veel van zijn leeftijdgenoten. Hij gaf veertig jaar les aan een paar duizend studenten, maar kreeg nooit een overzichtstentoonstelling tijdens zijn leven.

Zijn schilderijen zijn een soort fata morgana’s. Het zijn voorstellingen die uitnodigen tot een gretige absorptie, een behoefte om alles te bekijken, elk detail in je op te nemen; het zijn een soort visuele lekkernijen.

Het ontbrak Gérôme aan een gebrek, aan iets dat moest worden opgelost, iets waar alle krachten voor gebundeld moesten worden. Hoe paradoxaal ook, in de kunst is dat tot op zekere hoogte een nadeel.

Hij was groot in datgene waar de kunst van die eeuw het best in was: in de evocatie, de rijkdom en de verbeelding.

fragmenten uit: het feest achter de gordijnen, schilders van de 19-de eeuw – Mariëtte Haveman, Kunst en Schrijven Lochem, 2011

Het lezende meisje van Franz Eybl

Wat vooraf ging: In het Duitse taalgebied werd de term Emfindsam snel een sleutelwoord voor de nieuwe burgelijke levenswijze waarin het gevoelsleven werd gecultiveerd en verhevigd. De lectuur stond centraal in de ontwikkeling van de fijngevoeligheid van het individu. Lezen betekende voortaan zich verplaatsen in de gevoelens van iemand anders, neergeschreven op papier, om daarbij de horizon van de eigen gevoelsmogelijkheden te peilen en te verbreden.

Lezend meisje, 1850, Franz Eybl (1806-1880, Wenen, Oostenrijk), bron beeld: shirleytwofeathers.com

De jonge vrouw gaat volledig op in haar lectuur. Ongemerkt is de blouse van haar schouder gegleden. De rechterhand, die nu en dan met de dunne halsketting speelt, rust op haar borst. Het boek snijdt haar de adem af. Omdat het verhaal zo spannend is dat ze absoluut wil weten hoe het verder gaat? Mogelijk, maar vooral omdat de lectuur haar inlevingsvermogen stimuleert en versterkt. De innerlijke opwinding van de lezeres wordt zelfs weerspiegeld in de openwaaierende pagina’s. De gelezen bladzijden liggen niet meer precies op elkaar, zodat het licht erdoorheen kan spelen.

De bekoring van het schilderij ligt in de combinatie van innerlijke bewogenheid met uiterlijke passiviteit. De schilder, Franz Eybl, die zijn geboortestad Wenen nooit verliet, had daar in de hogere kringen veel succes als genre- en portretschilder. Zijn voorkeur ging uit naar de idylle in het dagelijkse leven van de biedermeiertijd. Hij schilderde niet zozeer acties, als wel expressievormen van het innerlijke leven. Dit op het doek te vatten was in de 19-de eeuw de grote uitdaging voor de schilderkunst. We zien een jonge vrouw die volledig opgaat in de lectuur. Haar gedachten lijken even argeloos te zijn als haar lieftallige en onschuldige gezicht.

uit; vrouwen die lezen zijn gevaarlijk – Stefan Bollmann, AUP Amsterdam; vertaling Hilde Pauwels

De geschilderde vrouw die leest, gevaarlijk?

In mijn universum combineer ik naar ganze harte. Ideaal is als onderwerpen samenvallen. Dat maakt de wereld heel en zinnig. Ik kwam een aardig boekje tegen. Titel: Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk. Het gaat over lezende vrouwen in schilderkunst en fotografie. De inleiding kwam uit de pen van Kristien Hemmerechts.

Vrouwelijk naakt, 1922; Suzanne Valadon (1867 – 1938, Bessines sur Gartempe, Fr)

Over de vrouw die leest, weten we één ding met zekerheid: ze is niet waar ze is; ze is tegelijkertijd aanwezig en afwezig, ze is ‘hier’ en ze is ‘elders’. En als zodanig is ze de perfecte illustratie van de platonische gedachte: de mens is lichaam én geest. Het boek is het zwaard dat klieft. De schilder staat voor een lastig dilemma: schildert hij lichaam of schildert hij geest?

(..)

En om het allemaal nog ingewikkelder te maken: ook vrouwen schilderen blote lezende vrouwen. Suzanne Valadon (1867-1938) heeft dat bijvoorbeeld gedaan. Misschien dacht ze: laat ik iets schilderen wat mannen graag zien. Of misschien keek ze zelf graag naar een naakte vrouw. Misschien vond ook zij dat vrouwen geschikter zijn dan mannen om naar te kijken. Of misschien wilde ze een naakte vrouw schilderen zoals zij ze zag. Is het naakt van Valadon anders dan het naakt van Albert Marquet of Théodore Roussel? Het is in ieder geval voluptueuzer en trotser. Het is naakt dat ongegeneerd van eigen naaktheid geniet. Valadon schildert niet alleen een lichaam. Ze schildert een lichaam én ze schildert genot. De vrouw is bron van genot voor de voyeur die haar bespiedt en ze is bron van genot voor zichzelf. Ze vindt het heerlijk om even zonder kleren op de rand van haar bed een boekje te lezen. Wie haar ziet, mag mee genieten. Ze zit met haar rug naar de deur. Komt er straks een man of niet? Is hij net vertrokken? Heeft ze de nacht met een minnaar doorgebracht? Of met een klant? Misschien wil Valadon dat wij ons die vraag stellen, maar de vrouw zal het worst wezen. Zij is.

(..)

Dit is de essentie van het lezen: je omgeving vergeten, de blik van de ander vergeten en ook je lichaam vergeten.

(..)

Wat je haar ook te lezen geeft, het hek is van de dam. Je zegt haar impliciet: er is niet alleen hier, maar er is ook elders. Er is niet alleen deze plek, maar er zijn er nog vele anderen. (..) Er is meer dan wat je met je ogen ziet. Je kunt ook kijken met het oog van je verbeelding. Met je geest. Met je hart. Met je intuïtie. Je kunt kijken met de woorden van het boek.

uit: Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk – Stefan Bollmann, University Press Amsterdam, 2015; inleiding Kristien Hemmerechts

bron beeld Suzanne Valadon in haar atelier: blogspot.com

Een meisje getekend door François Boucher

Dit is het hoofd van een meisje getekend met zwart, rood en wit krijt op lichtbruin papier door de fransman François Boucher (1730-1770).

Boucher was een typische Roccocco-schilder. Idyllische en weelderige schilderijen gebaseerd op klassieke thema’s, decoratieve allegorieën en pastotale scenes zijn typisch voor deze Franse meester. Hij werd gevierd om deze kunsten en was 1 van de meest aansprekende kunstenaars van de 18-de eeuw.

Wat bij deze indrukwekkende tekening meteen opvalt is de formidabele ruimtelijkheid. Alles wat niet te zien is, is aanwezig. Een vlinder zou zo van oor naar oor kunnen vliegen. Met een beetje krijt wordt de ruimte gekneed alsof er een beeldhouwer bezig is. En dan krijg je er ook nog zo’n lief wezen op je netvlies bij cadeau. Meesterlijk!

uit: wandelen in dromen, Jan Wolkers in Teylers Museum, Rombach Haarlem, 1999

De weidse landschappen van Philips Koninck

‘In de zeventiende eeuw waren alle Hollandse schilders meesters in het suggeren van een verte waar je oog uren verwijlen kon in de uitgestrekte dreven. Philips Koninck (1619-1688) spande de kroon.’

uit: wandelen in dromen, Jan Wolkers, Rombach Haarlem, 1999

Francesco Guardi schilderde Venetië losjes

Francesco Lazzaro Guardi (1712–1793) was een Italiaans schilder van stadsgezichten, edelman en lid van de Venitiaanse School. Hij wordt gezien als één van de laatste vertegenwoordigers van die klassieke Venitiaanse school.

In het begin van zijn loopbaan werkte hij samen met zijn oudere broer Gian Antonio en maakten ze religieuze schilderijen. Na Gian Antonio’s dood in 1760, concentreerde Francesco zich vooral op het maken van Venitiaanse stadsgezichten. In het begin nog vooral beïnvloedt door het werk van de meester in dit genre, Canaletto. Later meer in zijn eigen stijl gekenmerkt door een lossere toets, vegende penseelstreken en zelfbedachte architectuur.

 

Paulus Potter etste paarden

Kunstenaar en schilder Paulus Potter werd in 1625 geboren in Enkhuizen en stierf 1654 in Amsterdam, nog geen 30 jaar oud. Potter leefde vooral in Amsterdam met ‘tussenstops’ in Delft en Den Haag. Hij leerde het vak van onder andere zijn vader Pieter.

Paulus Potter was één van de eerste kunstenaars die dieren als motief nam voor zijn schilderijen en prenten. Bekendste werk werd De jonge stier, te zien in het Mauritshuis. Hij maakte ongeveer 20 etsen met daarop dieren: paarden, koeien of schapen, vaak zonder achtergrond, soms met een niet uitgewerkte achtergrond. De werken zijn nogal sober uitgevoerd en technisch wat stijfjes maar zeker niet minder indrukwekkend.